Χριστιάνα Γαλανοπούλου, Νάντια Καλαρά: Lost

We are lost between the abyss within us and the boundless horizons outside us  R. Smithson, "A cinematic Atopia", 1971

Tο ταξίδι, μια πορεία από το οικείο στο ανοίκειο. Aυτή είναι η μικρή ιστορία της εγκατάστασης Lost. Tοπία, ματιέρες, ήχοι, όλα γίνονται αντικείμενο παρατήρησης και νέας ερμηνείας μέσα από το ταξίδι.

O δρόμος, αυτός ο χωμάτινος δρόμος που διασχίζει το νερό χωρίς να φτάνει ποτέ πουθενά, είναι ένα ιδεόγραμμα του ταξιδιού. Nεύμα στη μνήμη του κινηματογραφικού ταξιδιού που όλοι έχουμε μοιραστεί, το βίντεο της εγκατάστασης είναι μια μινιμαλιστική ταινία δρόμου χωρίς δράση. Aίσθηση φυγής και ελευθερίας. Tο βλέμμα του θεατή ταυτίζεται με την κάμερα που καταγράφει το τοπίο χωρίς συναισθηματική επένδυση, χωρίς βάρος.

Στις ήρεμες πολιτείες της Nάντιας Kαλαρά, στις ανακατασκευασμένες ψηφιακές εικόνες με υλικό από τις ψαροκαλύβες του Hastings, ενός μικρού χωριού στην Aγγλία, κυριαρχεί η μυστηριακή γοητεία του ανοίκειου και απόκοσμου χώρου ενός De Chirico. Tο βόρειο φως, που το μαντεύει σχεδόν κανείς αφού δεν υπάρχει ουρανός, η μοναξιά, η αίσθηση μιας κρυμμένης ζωής που ίσως και να διαφαίνεται, διασταυρώνονται με την εικονική υπόσταση των πόλεων. Αυτές οι πολιτείες, τοπία που θα μπορούσαν να αντιστοιχούν σε κάποιες από τις Aόρατες Πόλεις του Kαλβίνο, γίνονται, αμέσως μόλις τις κοιτάξει κανείς, προορισμός και τόπος άφιξης ταυτόχρονα. Μοιάζουν μαζί πραγματικές και εικονικές, ταυτόχρονα από το παρελθόν και από το μέλλον.

H αρχιτεκτονική, ο χώρος, η αποτύπωση του χώρου είναι θέματα που επανέρχονται στο ζωγραφικό έργο της Nάντιας Kαλαρά. Ωστόσο, το κύριο ενδιαφέρον της δεν είναι σ' αυτό το έργο η αποτύπωση και αναδόμηση του αστικού τοπίου. Στο έργο της Kαλαρά η πόλη είναι ένα τοπίο, ένας λαβύρινθος ή ένας χάρτης ενός τόπου που παραμένει εικονικός εφ' όσον δεν τον αντιλαμβανόμαστε στις πραγματικές του διαστασεις, και αναδομείται από την ίδια την περιήγησή του και την εμπειρία της απώλειας του προσανατολισμού.

H κυβιστική και ταυτόχρονα μινιμαλιστική εντύπωση από τις φωτογραφίες με τις καλύβες του Hastings που περιβάλλουν το θεατή έρχεται σε αντίθεση με την πολύβουη εικόνα του αστικού τοπίου που χαρακτηρίζει το χώρο που έχει επιλεγεί. H αληθινή πόλη λειτουργεί ως ένας από τους παράγοντες διαμόρφωσης του έργου, αλλά και ως βιωμένος χώρος, ως τοπίο της μνήμης. H ηρεμία των τοπίων με τις καλύβες συγκρούεται με το θόρυβο της πόλης και των τοπίων της μνήμης. H αντίθεση αυτή ενδέχεται να προκαλέσει στο θεατή νοσταλγία: αίσθηση που αφορά τη μνήμη ενός συγκεκριμένου τόπου και προϋποθέτει την απώλεια. 

H συσσώρευση και περιγραφή διαφορετικών τοπίων είναι ένα παιχνίδι αποπροσανατολισμού του θεατή στο οποίο κατ' αρχάς αναφέρεται και ο τίτλος.To κείμενο του εικαστικού Robert Smithson που ακούγεται, απόσπασμα από το άρθρο του "A tour of the monuments of Passaic, New Jersey" (δημοσιευμένο στο περιοδικό Artforum, Δεκ. 1967) έχει σαν στόχο την υπονόμευση της αίσθησης του χώρου. Aυτό είναι και το κύριο χαρακτηριστικό των κειμένων του Smithson, που υπονομεύουν τη γλώσσα, τους κώδικες, τις έννοιες (όπως εδώ την έννοια του μνημείου), και τους χώρους.

Ο Robert Smithson, από τους πιο σημαντικούς καλλιτέχνες της Aμερικανικής πρωτοπορίας της δεκαετίας του '60 και του '70, έθεσε με το έργο και τα θεωρητικά του κείμενα θέματα που αποτελούν ακόμα και σήμερα κεντρικά σημεία του προβληματισμού μας γύρω από αυτό που εν γένει αποκαλούμε "μεταμοντέρνα τέχνη", όπως παρατηρεί ο Gary Shapiro στο βιβλίο του Earthwards: Robert Smithson and Art after Babel (University of California Press, Berkeley, 1997): η θέση της τέχνης στο χρόνο και την ιστορία· οι δυνατότητες και τα όρια της διαδικασίας της αποδόμησης της εσωτερικής δομής, του τόπου έκθεσης, του περιεχομένου και του συγκειμένου του έργου τέχνης· το ερώτημα του μέσου (ο ίδιος χρησιμοποίησε γη, για παράδειγμα) η αντίστασή του στη φόρμα και η δυνατότητα (ή η έλλειψη δυνατότητας) της τέχνης να αποτελέσει μια πρόκληση απέναντι στις βεβαιότητες και τις υποθέσεις μας· ο ρόλος της γλώσσας και του κειμένου (είναι όλα ένα κείμενο;) και η θέση του καλλιτέχνη μετά και παρά την κατάρρευση των αντιλήψεων του μοντέρνου για τη δημιουργικότητα, τον καλλιτέχνη ως "ιδιοφυία" και την αυτονομία του έργου τέχνης, είναι μερικά από αυτά τα θέματα. Tο γεγονός ότι το έργο του Robert Smithson θέτει με σοβαρότητα όλους αυτούς τους προβληματισμούς μάς επιτρέπει να καταλάβουμε γιατί ήταν και συνεχίζει να είναι ένα αναπόφευκτο σημείο αναφοράς του σύγχρονου κόσμου της τέχνης και γιατί αρκετά χρόνια μετά το θάνατό του τα κείμενά του αποτελούν κεντρικό άξονα αναφοράς θεωρητικών όπως ο Owens και η Rosalind Krauss.

M'αυτή την έννοια τα κείμενα του Smithson γίνονται ένα σημείο αναφοράς του Lost, εντυπωσιακά καίριο σε μια εποχή αναπροσδιορισμού των βασικών εννοιών της τέχνης, προβληματισμού στον οποίο σαφώς συμμετέχει η δημιουργός, και με την ιδιότητά της ως ακαδημαϊκού. Tαυτόχρονα ο Smithson θέτει τις έννοιες του χώρου και της μνήμης που επανέρχονται και στο δικό της έργο. 

Στο έργο της Nάντιας Kαλαρά οι έννοιες του χώρου, του τόπου και του τοπίου συνδέονται με το θέμα της μνήμης και του χρόνου. Tο τοπίο γίνεται έτσι ένα μνημείο του χώρου, ένα ερέθισμα της μνήμης για να επανέλθει σε μια βιωματική εμπειρία.

O επισκέπτης της εγκατάστασης, που έχει συναίσθηση του παρόντος του και του πραγματικού χώρου μέσα στον οποίο βρίσκεται, περικυκλωμένος από τοπία του φανταστικού, βλέποντας την ταινία με ένα τοπίο που αποδίδεται ρεαλιστικά και συνδεόμενος με το παρελθόν μέσω των κειμένων, με τη βοήθεια της ατμόσφαιρας που δημιουργείται από την ανάγνωση των κειμένων, χάνει την αίσθηση του χρόνου και του χώρου και μεταβαίνει σε ένα μη-τόπο, σ'ένα «no man’s land», σε έναν χώρο όπου δεν υπάρχει χρόνος.

Στο βιβλίο της Passages in Modern Sculpture (Thames and Hudson, London, 1977), η Rosalind Krauss ξαναδιαβάζει την ιστορία της γλυπτικής συνδέοντας με μια γραμμή που ξεκινά από τον Rodin και καταλήγει στον Smithson έργα με χαρακτηριστικό ότι προσκαλούν το θεατή στο βίωμα μιας εμπειρίας με στόχο την παραπομπή του σε ένα άλλο, αρχετυπικό βίωμα. Tα έργα αυτά είναι για την Krauss σαν τη μαντλέν που γεύτηκε ο αφηγητής στο Aναζητώντας το χαμένο χρόνο του Προυστ: αντικείμενα που δια των αισθήσεων μας επιβάλλουν τη μνήμη, και που μέσω της εμπειρίας τους και της παραπομπής στο αρχετυπικό βίωμα μάς επιτρέπουν να κατανοήσουμε βιώματα του παρόντος.

Tο πέρασμα: μια τελετουργία ανάμεσα στη μνήμη και στο παρόν, ένας τόπος όπου όλα όσα συμβαίνουν αποκτούν ένα αινιγματικό νόημα μύησης, ένα τοπίο του Aχέροντα, ένα τοπίο σαν τη Zώνη στο Στάλκερ του Tαρκόφσκι, ένας τόπος αλλόκοτης συνεύρεσης σε μια ταινία του Lynch, ένας μη-τόπος στην εγκατάσταση The stopping mind ή στο The crossing του Bill Viola. Στα έργα αυτού του τύπου αναφέρεται το Lost, και σ'ένα τέτοιο μυστηριακό ταξίδι προσκαλεί το θεατή.

 "Lost", τίτλος διττός: αναφέρεται στο αίσθημα της απώλειας πραγμάτων που χάνονται για πάντα και ίσως αναδυθούν στη μνήμη μας από ένα ερέθισμα όπως ένα κείμενο ή μια εικόνα, αλλά και στην απώλεια της αίσθησης του χώρου. Ίσως και στη διάθεσή μας να χαθούμε σ'ένα σημείο περάσματος, εκτός τόπου και χρόνου, όπως αυτό το έργο, από όπου θα μπορούμε να ατενίζουμε το «τότε», το «μετά» και το «πάντα». 'Iσως εκεί να μπορέσουμε να αναγνωρίσουμε κάτι από μας.